RSS

Kekuasaan, Bahasa, dan Kebudayaan Jawa



BENEDICT R. O’Gorman Anderson inggih menika murid ingkang langkung ageng tinimbang gurunipun. Sejatine boten cetho menapa Soemarsaid Moertono, panyerat buku Negara lan Bina-Negara ing Jawa Masa Lampau, nate mucal Ben—nama celukan Anderson—nalika tahun 1964, nalika Moertono ngrampungaken bukunipun ingkang sapisan dados tesis wonten ing Universitas Cornell. Sampun pasthi, Moertono nyukani kredit dateng Ben muda, ingkang wonten ing ucapan matur nuwun panjenenganipun dipunsebat “telah membaca, membaca ulang, memberi komentar, dan mengetik, dan mengetik ulang naskah tesis-nya” kasebat.
Saged dikinten-kinten, sanesipun rawuhipun ingkang sapindah dateng Indonesia nalika 1961-1964 ingkang dipunraosaken “Indonesia saat itu pada dasarnya Jawa”, Ben Anderson angsal wawasan saha ilham babagan pengaruh budaya Jawa wonten ing politik Indonesia saking Moertono. Lajeng piyambakipun nyerat The Idea of Power in Javanese Culture, satunggal seratan ingkang disebataken dening R. William Liddle dados karya paling orisinal ing literatur politik Indonesia.
Wonten mriki, sesarengan karya-karya sanesipun, khususipun ingkang ngrembag budaya Jawa wonten ingkang magepokan kalihan politik Indonesia, Ben saged dados langkung ageng tinimbang Moertono, Claire Holt, Prof. Poerbatjaraka, saha Pak Kodrat—tiyang-tiyang ingkang nepangaken kebudayaan Jawa, ingkang nalika semana taksih asing kagem piyambakipun.
Sakmenika, menawi ngrembag babagan relasi kebudayaan Jawa saha politik Indonesia, saben penulis saha pengamat politik Indonesia mesti nyebataken namanipun. Buku Ben ingkang irah-irahan Kuasa-Kata: Jelajah Budaya-Budaya Politik di Indonesia, ingkang dipuntraslate dening Language and Power: Exploring Political Cultures in Indonesia, ingkang sapisan terbit nalika taun 1990, saged diandharaken wonten kempalan karya-karya tulis Ben Anderson ingkang paling dominan, nyebabaken piyambakipun dikenal dados salah satunggal Indonesianis ingkang paling ageng dugi sakmenika.
Sanesipun karya-karya monumental kadosta The Pemuda Revolution: Indonesian Politics 1945-1946 dan Imagined Communities: Reflections on the Origins and Spread of Nationalism, buku Kuasa-Kata nelakaken pendekatan khas budaya, ingkang damel analisis sosial-politik Ben langkung benten saking sanesipun.
 Pendekatan budaya kasebat katingal saking wosing buku Kuasa-Kata menika. Kanthi pengecualian Bab III, Negara Lama, Masyarakat Baru: Orde Baru Indonesia dalam Perbandingan Perspektif Kesejarahan, yang menurut Vedi R. Hadiz (1992) kaserat kanthi pendekatan “struktural” non-Marxis ala Barrington Moore utawi Theda Skocpol, ameh sedaya analisis Ben babagan dinamika politik ing Indonesia, saking zaman kerajaan Jawa dugi Orde Baru, ditelusuri saking bahasa lan penjelajahan artifak-artifak budaya sanesipun, kadosta babat, kartun, lan monumen nasional.
Saking sedaya bab, buku kandhel menika kadhapuk saking wolu bab, ditambah satunggal bab pengantar panjang ingkang nyariosaken “autobiografi intelektual” Ben nalika piyambakipun taksih dados mahasiswa sastra klasik ing Universitas Cambridge, Inggris, dumugi dados ahli politik babagan Indonesia.
Prathelan sapindah buku menika kadhapuk saking tigang esai babagan kekuasaan. Esai sapindah, Gagasan tentang Kuasa dalam Budaya Jawa, nelakaken “rasionalisme” utawi langkung trepipun “sistematika” kekuasaan dalam pemikiran tradisional Jawa, ingkang kontras kaliyan “rasionalisme” konsep kekuasaan masyarakat Barat.
Konsep kekuasaan Jawa, kanthi mekaten, kedah dipunmangertosi kanthi cara ingkang benten kalihan kita mnagertosi kekuasaan saking “lensa” Barat. Argumen sanes seratan menika, ingkang benten kalihan harapan tiyang nalika semana bilih kekuasaan Soeharto nembe pragmatis lan rasional, inggih mneika bilih Soeharto leresipun praktekaken kathah konsepsi kekuasaan Jawa ingkang dipunpraktekaken dening tiyang ingkang digulingaken (boten gumunaken, wonten ing terjemahan sapindah naskah menika wonten buku ingkang diedit Miriam Budiardjo nalika taun 1984, sedaya acuan ingkang nedahaken gegayutan menika disensor supados saged terbit).
Prathelan kapindho buku menika dipublikasiaken nalika taun 1966, 1978, lan 1984, difokusaken dateng relasi antawisipun bahasa Jawa lan bahasa Indonesia lan politik. Esai sapindah, Bahasa-Bahasa Politik Indonesia, ugi  mujudaken seratan ingkang boten kalah misuwuripun kalihan gagasan Kuasa. Sebab, menika dados seratan sapindah ingkang neliti perkembangan bahasa Indonesia modern saking sudut klasik.
Dene wonten ing Gagasan Kuasa Ben ngandharaken persistensi kekuasaan Jawa tradisional lan pengaruhipun dateng kehidupan politik kontemporer, wonten ing Bahasa Politik Ben ngrembag signifikansi politik saking pengaruh kados proses “Jawanisasi” bahasa Indonesia, ing teges ingkang psikologis.
Bahasa Indonesia ingkang revolusioner lan egaliter soyo tergusur dening proses Jawanisasi, ingkang ndadosaken menika “lamban” lan hirarkis. Esai Kartun dan Monumen: Evolusi Komunikasi Politik di Bawah Orde Baru inggih asilipun Ben anggenipun nggatosaken direct speech lan symbolic speech. Kekalih warni speech menika nedahaken kelunturan semangat revolusi Indonesia, saha tanda-tanda refeodalisasi wonten ing mentalitas masyarakat Indonesia.
Ilham seratan menika leresipun dipunasilaken Ben kanthi “boten sengaja”. Akibat saking seratanipun kalihan Ruth McVey, A Preliminary Analysis of the October 1, 1965, Coup in Indonesia, pemerintah Orde Baru boten marengaken Ben mewawancarai aktor politik Indonesia. Kagem ngisi wekdal, Ben mlampah mubeng Kuta Jakarta, mirsani monumen, maos koran lan komik, lan mirsani film, ingkang dadosaken materi analisisipun.
Anggenipun ginakaken serat, suluk, novel, biografi, saha teks sanesipun menika ugi dipunlampahi Ben wonten ing esainipun ingkang kaping tiga, Sembah-Sumpah: Politik Bahasa dan Kebudayaan Jawa. Saking penelusuranipun marang teks kuno lan kontemporer, Ben ngandharaken krisis kebudayaan Jawa lan kontradiksi ingkang sinebat wonten ing lebetipun.
Prathelan kaping tiga saking Kuasa-Kata kadhapuk saking kalih esai, ingkang dening Ben dipunsebat “eksperimental”. Kekalihipun nyobi ngandharaken saha mangertosi perubahan ingkang ageng saking alam kesadaran kaum intelektual Jawa, saking pungkasan abad kaping -18 dumugi dasawarsa sapindah abad ke-20.
Esai sapindah, ingkang Ben dipunanggep dados karyanipun ingkang paling sae wonten ing antologi menika dados “pembedahan” Ben dateng biografi ingkang dipunserat kanthi boten biasa dening  tokoh pergerakan berkebangsaan Jawa ingkang misuwur ing Indonesia, Dr. Soetomo. Ben nedahaken “keterputusan”— lan amargi menika tarik-menarik—antawisipun Dr. Soetomo lan para leluhuripun lan antawisipun semangat nasionalisme Indonesia lan akar ke-Jawa-anipun.
Ben remen sanget kalihan Dr. Soetomo, sosok ingkang miturut piyambakipun boten namung “lovely man”, ananging uga altruistis dateng rakyat, tiyang-tiyang ingkang nate dados pegawainipun. Wonten ing esai ingkang kaping kalih, satunggal artikel ingkang dereng nate dipunpublikaiaken sakderengipun, Ben mirsani dateng serat Centhini lan Suluk Gatholoco, kalih karya ingkang klasik amargi kekalihipun—ginakaken definisi Mark Twain—nyekapi kriteria “something that everybody wants to have read and nobody wants to read”.
Ben ginakaken kekalih buku tembang kasebat boten ateges karya seni utawi ateges bukti bukti peristiwa sejarah, ananging ateges “phantasmagoria”—imajinasi liar—inggih menika imaji-imaji politik sakderengipun istilah “politik” menika piyambak mlebet kosakata bahasa Jawa, lan fantasi babagan kelas sakderengipun kesadaran babagan kelas dipunmangertosi dening masyarakat Jawa.
Miturut Ben,kekalih naskah menika kanthi mekaten saged dipunmangertosi kanthi cara “subversi” sekelompok intelektual Jawa nalika abad 19 kagem merespons keruntuhan kepemimpinan oligarkis Jawa lan penyerahan tuntas Pulau Jawa dateng penguasa kolonial.
Amargi analisisipun ingkang kerep medal saking—utawi nantang—konvensi ingkang umum, Ben Anderson boten jarang nuwuhaken kritik ilmuwan sanes. Kritik wonten ing level teoretis, kadosta, dipunandharaken dening Koentjaraningrat (1984), ingkang nolak konsepsi kekuasaan Jawa kados menapa ingkang dipunsimpulaken dening Ben.
Menawi dipunringkes, Koentjaraningrat, bapak antropologi Indonesia, sapindah nolak anggenipun ginakaken bahan cariyos, upacara, lan ujaran orang Jawa kagem nyimpulaken konsepsi kekuasaan Jawa ingkang saktenanipun. Wonten ing ukara Koentjaraningrat, “Anderson boten cukup tepang kalihan tiyang Jawa menawi piyambakipun nginten-inten bilih tiyang-tiyang sanes ugi nganggep menapa ingkang wonten ing cariyos-cariyos menika wujudipun realitas.”
Koentjaraningrat kanthi boten langsung ugi menyanggah kesimpulan partikularitas konsep kekuasaan Jawa kanthi ngandharaken komponen kekuasaan sarta syarat-syarat kepemimpinan wonten ing tigang kerangka komparatif: masyarakat alit saha sedang, masyarakat tradisional, lan masyarakat masa kini.
Koentjaraningrat ugi mengkritik penekanan Ben, ingkang namung fokus dateng satunggal komponen kekuasaan Jawa: “kesaktian”. Kritik ingkang langkung praktis wonten ing implikasi gagasan “konsep kekuasaan Jawa”, ingkang kados dipuargumentasikaken Ben kedah dipunmangertosi benten kalihan konsep ingkang dipunmangertosi masyarakat Barat.
Ben, ingkang saktenanipun gadahi watak revolusioner lan anti-status quo, kanthi gagasanipun menika boten pengen kajebak ing “pembelaan” dateng rezim Orde Baru, ingkang dipunanggep kathah gadahi paralelisme kalihan kerajaan-kerajaan Jawa Kuno.
Partikularisme konsep kekuasaan Jawa ingkang dipunterapaken Soeharto dados tameng kagem nangkis kritik-kritik politik ingkang dipunandharaken dening pihak saking njawi, ingkang dipunbiji dening pemerintah Orde Baru dados terkontaminasi budaya Barat.
Ben Anderson, nalika taun 1972 sakdangunipun 26 tahun boten dipunparengaken dening rezim Orde Baru sowan dateng Indonesia, kanthi paradoks “membela” musuhipun menika. Kritik saklajengipun dipuntelakaken sanes dateng Ben Anderson, debe dateng penerjemah buku menika.
Menurut kula, asil terjemahanipun kalebet lumayan, ananging taksih tebih saking elastis. Dipunbandingaken terjemahan bab The Idea of Power in Javanese Culture wonten ing buku menika kalihan terjemahan Samekto lan A. Rahman Zainuddin wonten ing buku Aneka Pemikiran babagan Kuasa lan Wibawa, ingkang dipunedit Miriam Budiardjo. Terjemahan Samekto lan Rahman Zainuddin langkung gampil dipunwaos.
Para pamaos ingkang gadahi kemampuan bahasa Inggris ingkang cekap saged langkung cepet mangertosi maksud ukara Ben saking teks basa aslinipun (bandingaken kalihan minangka kita mirsani film kanthi subtitling ingkang sae—maksud ingkang pengen dipunpundhut saking proyek penerjemahan buku).
Medal saking angelipun anggenipun ngalihaken basa teks-teks Ben ingkang prosais, terjemahan buku menika dirasa alot ing kerongkongan. Nggih, menika problem umum ingkang dadosaken kerikil ageng wonten ing tengah-tengah minggahipun gairah penerjemahan lan penerbitan buku wayah-wayah sakmenika.   

Dening : DYAH ARUM RATRI 
NIM. 10205244031

0 komentar:

Posting Komentar

Copyright 2009 DEWARUCI. All rights reserved.
Bread Machine Reviews | watch free movies online by Blogger Templates